jest najczęstszym zaburzeniem rozwojowym, gdyż dotyka 5% dzieci. Rodzice dzieci dotkniętych ADHD mają sporo powodów do zmartwień, często narażeni są na stres i ...zmęczenie znacznie bardziej niż inni rodzice. Stąd tak istotne jest by posiadali wiedzę o problemie, który dotknął ich dziecka, i który wpływa najczęściej na funkcjonowanie całej rodziny.
Artykuł ten ma na celu również przynajmniej częściowe uwolnienie rodziców od poczucia winy z powodu zachowania dziecka oraz wyposażenie ich w rzetelne informacje dotyczące przyczyn powstania zaburzenia. W drugiej części artykułu zawarty zostanie opis znanych stosowanych metod edukacyjnych, terapeutycznych oraz kilka praktycznych uwag uwag, mających na celu pomoc rodzicom w radzeniu sobie z trudnymi zachowaniami
ADHD jest nazwą, którą posługuje się klasyfikacja Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM-IV TR). W Polsce obowiązuje międzynarodowa klasyfikacja ICD - 10, w której używa się określenia "zespół kinetyczny" (Hyperckinetic Disorder).
Termin zespół nadpobudliwości psychoruchowej" nie jest synonimem:
-żywego temperamentu
-zaburzeń zachowania
-agresji
-celowego łamania norm
By rozpoznać ADHD, konieczne jest stwierdzenie objawów:
-zaburzeń koncentracji uwagi
-nadruchliwości
-nadmiernej impulsywności.
U osoby dotkniętej ADHD obserwujemy pewien wzór zachowań wynikający z odmiennej pracy mózgu. Zachowania te występują w więcej niż w jednej sytuacji (np. w domu i w szkole) oraz znacząco utrudniają codzienne funkcjonowanie. Do zachowań tych należą głównie:
-rozkojarzenie, nieuważność, impulsywność, nadruchliwość, hałaśliwość. By rozpoznać ADHD konieczne jest spełnienie jeszcze jednego kryterium, a więc pojawienie się wyżej wymienionych zachowań nie później niż w wieku 7 lat.
Pojawienie się objawów ADHD nie zależy od woli dziecka ani oddziaływań zewnętrznych, nie jest to więc wynik złego charakteru dziecka ani braku wychowania. Nasilenie objawów zmniejsza się z wiekiem. 5 % spośród grupy dzieci nadpobudliwych będzie przejawiało pełen zestaw objawów ADHD. U 50 % niektóre objawy będą przez całe życie sprawiały problemy. Nieleczone lub nierozpoznane ADHD choć z wiekiem najczęściej łagodnieje jest obciążeniem, które może złamać dziecku życie. Nie wyrasta się bowiem z powikłań tego zaburzenia jakimi są najczęściej:
- negatywny obraz siebie i świata,
-niska samoocena, niedojrzałość, niecierpliwość,
-słabsze w stosunku do możliwości osiągnięcia szkolne, niższe wykształcenie,
-niepodejmowanie odpowiednich do możliwości ról społecznych,
-konflikty z rówieśnikami, dorosłymi,
-konflikty z prawem,
-konsekwencje zdrowotne, takie jak częstsze i poważniejsze urazy, otyłość, brak troski o swoje zdrowie,
-uzależnienie od alkoholu, narkotyków, papierosów,
-depresja, zaburzenia lękowe,
-samobójstwa,
-problemy z utrzymaniem pracy.
Pomoc dziecku z ADHD i jego rodzicom to ważny czynnik zapobiegawczy wyżej wymienionym problemom. Warto pamiętać, że z objawów zespołu nadpobudliwości psychoruchowej się wyrasta w 95%, ale bagaż wszystkich negatywnych opinii na swój temat dźwiga się całe życie. Warto wczesnymi oddziaływaniami terapeutycznymi, wychowawczymi temu zapobiec!
Diagnoza ADHD wciąż budzi wiele kontrowersji. Często stawiana jest pochopnie, po piętnastominutowym spotkaniu z psychologiem lub pediatrą. Bywa, że całkowicie bez konsultacji ze specjalistą przykleja się łatkę "adhd" . Tymczasem diagnozę taką postawić może pediatra, psychiatra i neurolog po konsultacji z psychologiem. Warunkiem pełnej diagnozy jest więc współpraca lekarza i psychologa. Psycholog także może planować i prowadzić terapię. Bardzo ważnym elementem każdej diagnozy powinno być wcześniejsze wykluczenie innych przyczyn mogących dawać podobne objawy. Jedną z nich może być nieleczona alergia (również pokarmowa).
Leczenie farmakologiczne
Warto pamiętać, że leki powszechnie stosowane w terapii ADHD nie sprawią cudu. To właśnie wygórowane oczekiwania co do skutków ich zażywania rodzi wiele frustracji. Leki spowodują, że dziecku łatwiej będzie się skupić. Tylko tyle i aż tyle. Tak więc nie wpłyną na motywację do nauki, na chęć otworzenia podręcznika, posprzątanie pokoju, czy uprzejmość w stosunku do innych dzieci. Leczenie tylko umożliwia współpracę dziecka w całym procesie oddziaływań terapeutycznych i wychowawczych. Tą współpracę na którą niektóre dzieci z mocno wyrażonymi objawami ADHD nigdy nie byłyby w stanie się zdobyć. Leki umożliwią panowanie nad emocjami, ale tego panowania trzeba będzie dziecko i tak nauczyć, szczególnie, kiedy przed zastosowaniem leczenia jego zachowanie mocno wymknęło się spod kontroli.
Leki stosowane w terapii ADHD
-leki psychostymulujące (głównie pochodne amfetaminy, a więc: Ritalin, Metadate, Medikinet, Concerta, Dexampex, Dexedrine, Oxydess) Najczęściej stosowane, poprawiają koncentrację uwagi, zmniejszają nadruchliwość i impulsywność. EFEKTY UBOCZNE to: pojawianie się tików (ruchów mimowolnych, nagłych, powtarzających się), bezsenność, kłopoty z zasypianiem, pobudzenie w godzinach wieczornych, zahamowanie apetytu. Udowodniony wpływ na zahamowanie wzrostu (rzędu kilku milimetrów na rok leczenia).
-Atomoksetyna (zarejestrowany w 2002roku)-od leków psychostymulujących różni się stałym natężeniem w surowicy i działaniem całodobowym. EFEKTY UBOCZNE: bóle brzucha, nudności, zawroty głowy, znużenie, senność, drażliwość. Lek stosunkowo krótko stosowany więc mało jeszcze wiadomo o skutkach jego stosowania.
-trójcykliczne leki przeciwdepresyjne-skuteczne u około 50-60% dzieci z ADHD, wyraźnie wpływają na nastrój, ustępują zaburzenia snu. EFEKTY UBOCZNE: spora liczba działań niepożądanych, najważniejsze to te związane z niekorzystnym wpływem na pracę serca, zaburzenia jego rytmu (konieczne jest przed podjęciem leczenia badanie ciśnienia krwi, badanie EKG, tętna). W USA stwierdzono kilka przypadków nagłej śmierci u dzieci stosujących te leki. (wykazano jednak odstępstwa w procedurach ich stosowania)
-Klonidyna -wpływa na zmniejszenie impulsywności i nadruchliwości, agresji, ma działanie nasenne. EFEKTY UBOCZNE: niekorzystny wpływ na układ krążenia (konieczne pomiary ciśnienia, tętna, EKG przed i w trakcie leczenia), senność, stany depresyjne, zawroty głowy, konieczne jest powolne odstawianie leku, gdyż nagłe jego odstawienie może powodować niebezpieczny wzrost ciśnienia tętniczego.
-neuroleptyki -leki stosowane w schizofrenii, najrzadziej stosowany lek w terapii ADHD. /1/
Podawać leki czy nie?
Zdania co do konieczności rozpoczęcia leczenia farmakologicznego są bardzo różne. Większość autorów podkreśla, że ich zastosowanie jest uzasadnione tylko w sytuacji, kiedy inne formy oddziaływań wychowawczych i terapeutycznych okażą się nieskuteczne. Czasem jednak natychmiastowe poddanie leczeniu dziecka z ADHD jest konieczne, szczególnie gdy:
-gdy dalsze utrzymywanie się objawów grozi poważnymi następstwami dla życia dziecka i jego rodziny (próby samobójcze, liczne konflikty z prawem)
-gdy z przyczyn rodzinnych, życiowych nie ma możliwości zastosować inne metody oddziaływań i metod terapii (dziecko jest wychowywane np. przez samotnego rodzica, który pozbawiony wsparcia rodziny pracuje codziennie do wieczora)
Warto pamiętać, że leki nie dla każdego dziecka są najlepszym rozwiązaniem. Środki te nie leczą zaburzenia, one tylko tłumią niektóre z objawów, narażając dodatkowo młody organizm na szereg skutków ubocznych ich stosowania (trudności z zasypianiem, brak apetytu, tiki, wieczorne pobudzenie).
Ważne o przyczynach ADHD
Przez wiele lat uważano, że winnymi ADHD są: nieprawidłowa sytuacja rodzinna, lub błędy popełniane przez rodziców. Najnowsze wyniki badań obalają tą tezę. Oczywiście wyżej wymienione czynniki mogą wpływać na pojawienie się kłopotów wychowawczych, bądź nasilenie objawów ADHD, ale co warto pamiętać NIE WYWOŁUJĄ NADPOBUDLIWOŚCI PSYCHORUCHOWEJ. Winne wystąpieniu objawów typowych: nadruchliwości, impulsywności, problemów z koncentracją uwagi są najczęściej...geny. Badania neuroobrazowe ukazują różnice w budowie mózgu dziecka z ADHD w porównaniu z dzieckiem zdrowym. U dziecka z ADHD mózg ma mniejszą objętość całkowitą. Obszary czołowe i jądra podstawy wykazują zmniejszone przepływy krwi, niższe zużycie glukozy.
Jak pomóc?
ADHD nie widać "gołym okiem", więc niepowodzenia dziecka nadpobudliwego często postrzegane są jako konsekwencje jego braku dobrej woli. Tymczasem dziecko z ADHD wymaga ogromu pomocy ze strony dorosłych (rodziców, nauczycieli) aby osiągnąć sukces. Dodatkowo na ten sukces musi pracować znacznie ciężej. Nie ma metod psychoterapeutycznych, które doprowadzą do 100% zniknięcia wszystkich kłopotliwych objawów ADHD, można jednak poprawić funkcjonowanie dziecka odpowiednimi oddziaływaniami wychowawczymi i terapeutycznymi minimalizując ich natężenie.
Zasady-ich ustalenie, a później konsekwentne ich egzekwowanie jest konieczne. Zasady powinny być wprowadzane stopniowo. Zasady powinny być spokojnie omówione, często przypominane. Dzieci z ADHD mylnie interpretują słowo "wyjątek".
Nadruchliwość-ważne jest zaakceptowanie potrzeby ruchu dziecka i stworzenie takich sytuacji, w której nadruchliwość najmniej przeszkadza otoczeniu. Oprócz ustalenia zasad bezpieczeństwa w domu i szkole warto zagospodarować nadmiar energii dziecka. Dobrym sposobem są zajęcia sportowe organizowane w klubach ale też: spacery z psem, hula-hop, trampolina, taniec.
Zaburzenia uwagi-Organizujmy otoczenie do pracy tak, by ograniczone zostały wszelkie bodźce rozpraszające. Dzielmy duże zadania na małe, chwalmy za każdy sukces, uczmy kończyć rozpoczętą pracę.
Polecenia-Zanim polecenie zostanie wydane konieczne jest zdobycie uwago dziecka (nawiąż kontakt wzrokowy). Muszą być krótkie i jednoznaczne. Końcowym etapem wydania polecenia jest jego egzekwowanie: konsekwentne i spokojne. Jeśli rodzic nie ma pewności czy jest w danej chwili wyegzekwować wykonanie polecenia (np. spieszy się do pracy, jest wyjątkowo zmęczony) lepiej go nie wydawać.
Akceptacja-Każdy z nas potrzebuje przynajmniej jednej ważnej osoby akceptującej i podkreślającej jak bardzo jesteśmy dla niej ważni. Dziecko z ADHD wyjątkowo mocno potrzebuje częstych komunikatów o swoich mocnych stronach. Pomóżmy znaleźć mu dziedzinę w której czuje się sprawne i kompetentne. Pochwała uzyskana od trenera, drużynowego, kolegi z kółka zainteresowań sprawi, że łatwiej będzie znieść codzienne porażki w szkole.
Pochwały-Wszystkie dzieci, zwłaszcza z ADHD należy chwalić jak najczęściej. Podkreślajmy i cieszmy się każdym najmniejszym sukcesem.
Nagrody-Uwaga zawsze jest dla dziecka największą nagrodą, czymś pozytywnym. Pamiętajmy o tym gdy kolejny raz zwracamy uwagę na złe zachowanie (nieprzyjemnym komentarzem, karą, krzykiem) a ignorujemy zupełnie gdy dziecko grzecznie bawi się samo w swoim pokoju. Pamiętając o tym, że uwaga jest nagrodą zwracajmy uwagę na każdy przejaw prawidłowego zachowania, nawet gdyby trwało ono bardzo krótko.
Terapia
Terapia EEG Biofeedback
Elektroencefalorafia jest metodą badającą czynność bioelektryczną mózgu. W zależności od częstotliwości i amplitudy możemy wyróżnić kilka typów fal mózgowych. Fizjologicznie u starszych dzieci i nastolatków fale theta (odpowiadające za rozkojarzenie) lokalizowane są w niewielkich ilościach w płatach potylicznych i ciemieniowych. Zapisy wykonywane u osób z ADHD ujawniają bardzo wysoką aktywność fal theta również w płatach czołowych i skroniowych i niedobór fal alfa i beta (odpowiedzialnych za uwagę i koncentrację). Terapia EEG Biofeedback bazuje na monitoringu EEG i specjalistycznym oprogramowaniu komputerowym w celu wyćwiczenia zdolności skupiania uwagi i kontrolowania zachowań. Oprogramowanie komputerowe to nic innego jak ciekawe gry, które są tak zaprojektowane, by dziecko osiągało sukces w grze wtedy gdy zmieni się korzystnie aktywność fal mózgowych mierzonych elektroencefalografem. Nagroda za koncentrację otrzymywana w grze (zmiana wzorca fal mózgowych) sprawia, że dziecko uczy się kontrolować stan swojego umysłu. Skuteczność EEG Biofeedbacku w terapii ADHD została potwierdzona licznymi badaniami. Wyniki stwierdzają poprawę zdolności koncentracji i kontroli nad odruchami po zakończeniu terapii biofeedback EEG (Lubar 1995, Kaiser i Othmer 2000). Jest to metoda terapii, która nie wykazuje żadnych skutków ubocznych. Dla uzyskania poprawy funkcjonowania należy przeprowadzić od 20 do 60 treningów.
Nadpobudliwości psychoruchowej towarzyszą bardzo często inne problemy, takie jak: trudności w uczeniu się, zaburzenia mowy, zaburzenia analizy słuchowej, zaburzenia motoryczne (koordynacji).
Terapia integracji sensorycznej (SI)
Dzieci z ADHD już od pierwszych dni życia ujawniają zwiększoną aktywność ruchową. Pomimo to znaczna część tych dzieci ma słabą koordynację ruchową, wykazuje słabe reakcje równoważne, są niezgrabne ruchowo, mają kłopoty z pisaniem, motoryką drobną rąk ust i języka. Często pomimo dużej aktywności nie są wybierane jako kompani do gry zespołowej, gdyż nie potrafią tak dobrze jak inne dzieci skoordynować ruchy swoich nóg by doprowadzić piłkę do bramki, często zaburzenia percepcji wzrokowej, powodują problemy w szybkiej lokalizacji piłki, czy kolegi gotowego przyjąć podanie. Dzieci z ADHD mają też słabo zintegrowane odruchy obronne (częste wypadki), reakcje posturalne, kokontrakcję i funkcje przedsionkowe. Wiele dzieci z ADHD wykazuje nadwrażliwość sensoryczną w obrębie jednego, lub kilku narządów zmysłów. Dziecko może:
- nadmiernie reagować na głośne dźwięki, lub rozpraszać je może każdy szmer,
-nie tolerować zbyt ostrego światła, łatwo się rozpraszać każdym obrazkiem powieszonym w klasie,
-nie tolerować niektórych faktur, materiałów, żądać wycinania metek, kupowania luźnych skarpet, unikać noszenia krótkich rękawków, chodzenia boso po piasku, trawie.
Te wymienione wyżej często występujące objawy zaburzeń w zakresie przetwarzania informacji zmysłowych znacznie obniżają zdolność do koncentracji uwagi, obniżają jej trwałość, wpływają na jej rozpraszalność pod wpływem przypadkowych bodźców z otoczenia. W efekcie znacznie utrudniają dzieciom z ADHD wykonywanie zadań szkolnych i zapamiętywanie wyuczonych umiejętności. Nawet jeśli w sferze poznawczej nie ujawniają się negatywne skutki zaburzeń SI zawsze wykazują negatywny wpływ na relacje z rówieśnikami i dorosłymi, dojrzałość emocjonalną, kontrolę nad emocjami i zachowaniami.
Terapia integracji sensorycznej ma na celu ukształtowanie u dziecka z nadpobudliwością psychoruchową zdolności do kontroli poziomu pobudzenia i mechanizmów samoregulacji zachowania. Terapia SI koncentruje się na następujących sferach, których deficyty często ujawnia badanie:
-poprawa funkcjonowania systemu przedsionkowego
-przezwyciężanie obronności, nadwrażliwości dotykowej
-stymulowanie praksji (planowania motorycznego)-tutaj rządzi zasada- od ogółu do szczegółu, żeby usprawnić motorykę drobną (ręce, usta) należy usprawnić motorykę dużą, kontrola, planowanie ruchu, pamięć motoryczną, koordynację ruchów oczu, głowy i całego ciała, izolację ruchów oczu od ruchów głowy, usprawnianie percepcji wzrokowej, reakcji posturalnych, równoważnych .
Stopniowo dziecko uzyskuje lepszą kontrolę nad swoimi myślami i działaniami związanymi z poszukiwaniem, modulowaniem i regulowaniem doznań sensorycznych, a także nad swoimi zwrotnymi reakcjami ruchowymi. Wycisza się ruchowo i emocjonalnie.
Trening uwagi słuchowej-Metoda Tomatisa
U dzieci dotkniętych ADHD często zaburzeniem współwystępującym jest zaburzenie uwagi słuchowej. Prawidłowo ukształtowana uwaga słuchowa wykazuje lepszą percepcję dźwięków zawierających się w zakresie częstotliwości jakie zawiera mowa ludzka. Dzięki tej dojrzałości słuchowej każdy uczeń jest w stanie zignorować niedotyczące lekcji odgłosy i skupić się na wypowiedzi nauczyciela. W przypadku osób z zaburzeniami uwagi słuchowej, pomimo prawidłowo działającego narządu słuchu-ucha, pewne częstotliwości nie są wysłuchiwane wcale lub są wysłuchiwane zbyt słabo (wszystkie bodźce słuchowe są na równi odbierane i interpretowane przez układ nerwowy). Bombardowane dźwiękami dziecko nie może się skupić, szybko się zniechęca przy wykonywaniu zadań wymagających dłuższego skupienia uwagi, część poleceń pomija, może mieć problemy ze słuchem fonematycznym, różnicowaniem podobnie brzmiących głosek, pisaniem ze słuchu. Poprawa uwagi słuchowej jaką uzyskuje się po terapii Metodą Tomatisa korzystnie wpływa na zdolność koncentracji uwagi, wycisza, znacznie poprawia wyniki w testach czytania i pisania (Badania: Rouke 1982, Mould 1985, Ross-Swain 2007).
Anna Polek
Literatura:
1. "ADHD zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Przewodnik dla rodziców i wychowawców" A. Kołakowski T.Wolańczyk, M.Skotnicka, A.Bryńska, Gdańsk 2007
2. "Gdy dziecko nie może się skupić" dr Jaques Thomas i Gilles Azzopardi, Warszawa 2007
3. "Uczenie się przez zmysły Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej" Violet F.Maas, Warszawa 1998
4. "Dziecko z ADHD. Jak ujarzmić nadmierne pokłady energii" dr Lara Honos-Webb , Gliwice 2008
5. "Kłopotliwe dziecko" M.Dąbrowska, dr Iwona Trzebiatowska w "Być dla innych" 2(37)2009
1. A.Kołakowski, T.Wolańczyk, A Pisula, M.Skotnicka, A.Bryńska "ADHD Zespół Nadpobudliwości Psychoruchowej-przewodnik dla rodziców i wychowawców" Gdańsk 2007