Gdy dziecko się boi – przewodnik dla rodziców

Twoje dziecko boi się jeść, iść do szkoły, wypróżniać się, ubierać, a może ćwiczyć na lekcji wychowania fizycznego?
Dziecięcy lęk może mieć wiele twarzy. I choć czasem bywa ukryty, potrafi wywierać negatywny wpływ na życie dziecka i całej rodziny .

Artykuł porusza najważniejsze kwestie dotyczące lęku u dzieci, opisuje wspierające oddziaływania rodzicielskie. Druga część artykułu poświęcona jest zaburzeniom lękowym dzieci z autyzmem oraz z ADHD.

Lęk u dzieci – jak częsty to problem?

Badania pokazują, że 10–15% dzieci doświadcza nadmiernego lęku. To nie tylko nieśmiałość czy obawa przed wystąpieniami. Zaburzenia lękowe to grupa wyzwań, do których zalicza się m.in. lęk uogólniony, napady paniki, fobię społeczną, prostą, agorafobię, ocd, mutyzm wybiórczy i inne. Lęk może:

obniżać samoocenę,
prowadzić do izolacji społecznej,
utrudniać naukę,
sprawiać, że dziecko stale się zamartwia.

W przeciwieństwie do dzieci impulsywnych czy agresywnych, dzieci lękowe często pozostają niezauważone. Nauczyciele i rodzice nie zawsze dostrzegają, że dziecko zmaga się z czymś, co je przerasta.

Dlaczego warto reagować wcześnie?

Nieleczony, długotrwały lęk ma poważne konsekwencje:

zwiększa ryzyko zaburzeń snu, nadciśnienia, a nawet chorób układu oddechowego,
może prowadzić do depresji i nadużywania substancji psychoaktywnych w dorosłości.

Im szybciej dziecko otrzyma wsparcie, tym łatwiej nauczy się radzić sobie z emocjami.

Skąd się bierze dziecięcy lęk?

Lęk to naturalna reakcja organizmu. Gdy dziecko się boi, jego ciało reaguje: serce bije szybciej, mięśnie się napinają, oddech przyspiesza. To tzw. reakcja walki lub ucieczki – wbudowany mechanizm obronny.

Problem pojawia się, gdy ten „alarm” uruchamia się w sytuacjach zupełnie bezpiecznych.

Jeśli dziecko zaczyna unikać takich sytuacji (np. nie idzie do szkoły), chwilowo odczuwa ulgę, ale… lęk się wzmacnia. Z czasem dziecko uczy się dwóch błędnych przekonań:

„nowe sytuacje są niebezpieczne”,
„nie poradzę sobie”.

Dlaczego dziś dzieci boją się częściej?

Na wzrost dziecięcego lęku wpływa wiele czynników:

nadmiar negatywnych informacji w mediach,
presja osiągnięć w szkole i sporcie,
coraz mniej wspólnego czasu w rodzinach – posiłków, zabaw, aktywności na świeżym powietrzu,
lęki i stres samych rodziców.

Gdy poziom stresu u rodziców rośnie, dzieci automatycznie przejmują napięcie.

Jak działa błędne koło unikania?

Typowy schemat wygląda tak:

Dziecko boi się np. pójścia do szkoły.
Rodzice pozwalają zostać w domu – napięcie spada, pojawia się ulga.
Ulga wzmacnia unikanie, a lęk przed szkołą rośnie.

Kiedy warto skonsultować się ze specjalistą?

Warto obserwować trzy elementy:

siłę lęku,
częstotliwość jego występowania,
wpływ na codzienne życie dziecka i rodziny.

Jeśli lęk trwa tygodniami, pojawia się niemal codziennie i zaburza funkcjonowanie, to znak, że potrzebne może być wsparcie psychologa, psychoterapeuty lub psychiatry dziecięcego.

Jak budować odporność psychiczną dziecka?

Odporność nie oznacza „braku lęku”, ale umiejętność radzenia sobie z nim. Składają się na nią:

świadomość emocji i doznań z ciała,
życzliwość wobec siebie,
elastyczne podejście do problemów,
uczenie się poprzez stopniowe podejmowanie wyzwań,
wspierające relacje z innymi.

Świadomość emocji i współczucie wobec siebie

Ucz dziecko rozpoznawać emocje i sygnały z ciała („co czujesz, gdy się boisz?”).
Pomóż mu zauważać myśli, które pojawiają się w trudnych chwilach.
Zachęcaj do łagodnego, nieoceniającego podejścia wobec siebie.

Nastawienie na rozwój

Skupiaj uwagę na mocnych stronach dziecka i jego zasobach.
Pokaż mu, że trudności są okazją do nauki, a nie porażką.

Stawianie czoła wyzwaniom

Planowanie małych kroków w stronę tego, co trudne.
Normalizowanie lęku („tak, czujesz strach – i to normalne”).
Towarzyszenie dziecku w próbach, zamiast chronienia go przed każdym stresem.

A co z rodzicem?

Zanim wesprzesz dziecko, warto przyjrzeć się sobie:

Co czujesz, gdy twoje dziecko się boi?
Jak reagujesz – złością, zniecierpliwieniem, a może nadmiernym chronieniem?
Czy twoje reakcje wspierają dziecko, czy wzmacniają jego przekonanie „nie dam rady”?

Ważne jest, by rodzic miał wiarę w możliwości dziecka i cierpliwość, by towarzyszyć mu w drodze do odwagi.

Najważniejsze zasady wspierania dziecka lękowego:

Wierz w dziecko – ono naprawdę ma zasoby, by poradzić sobie z wyzwaniami.
Ćwicz cierpliwość – doceniaj każdy najmniejszy krok naprzód.
Dbaj o siebie – dzieci uczą się od nas, jak radzić sobie ze stresem.
Rozmawiaj o emocjach – nazywanie i rozumienie uczuć zmniejsza ich siłę.
Ucz technik relaksacyjnych – proste ćwiczenia oddechowe czy „pauza na odczuwanie ciała” dają ogromne wsparcie.
Stopniuj trudności – rozłóż trudną sytuację na mniejsze kroki i wspólnie je przechodźcie.
Nagradzaj wysiłek – zarówno dziecko, jak i siebie. Każdy krok to ważny sukces!

Pamiętaj: celem nie jest unikanie lęku, ale nauka radzenia sobie z nim. Każde doświadczenie, w którym dziecko mierzy się ze strachem, wzmacnia jego odporność psychiczną i poczucie sprawczości.

Lęk u dzieci ze spektrum autyzmu – jak go rozpoznać i wspierać?

Dzieci w spektrum autyzmu (ASD) bardzo często doświadczają lęku – badania pokazują, że co najmniej 40% z nich ma współwystępujące zaburzenie lękowe. To ważne, aby rodzice rozumieli, skąd bierze się lęk u ich dziecka i w jaki sposób mogą mu pomóc.

Dlaczego lęk tak często towarzyszy autyzmowi?

Organizm dzieci z ASD funkcjonuje w stanie podwyższonego napięcia – poziom kortyzolu, czyli hormonu stresu, bywa u nich podobny jak u osób żyjących w przewlekłym stresie. Do tego dochodzą specyficzne trudności rozwojowe i środowiskowe, które zwiększają ryzyko lęku.

Najczęstsze czynniki ryzyka to:

nadwrażliwość sensoryczna – hałasy, światło czy zapachy mogą być przytłaczające,
odrzucenie społeczne i przemoc rówieśnicza,
problemy ze snem i zdrowiem (np. dolegliwości żołądkowo-jelitowe),
współwystępujące trudności, takie jak ADHD czy depresja,
lęk i depresja u matki, które mogą wpływać na klimat emocjonalny w rodzinie,
wysokie funkcjonowanie poznawcze – dzieci zdają sobie sprawę ze swojej odmienności, co może nasilać niepokój.

Jak dzieci ze spektrum przeżywają lęk?

Czują się inne – mają świadomość, że różnią się od rówieśników.
Szybciej się męczą w grupie – kontakt z innymi bywa dla nich bardzo obciążający.
Trudno im sprostać oczekiwaniom – zarówno rodziców, jak i nauczycieli.
Często boją się zmian – rutyna daje poczucie bezpieczeństwa, a każda modyfikacja planu dnia może wywołać silny niepokój.
Mają trudności z werbalizacją emocji i potrzeb – co prowadzi do frustracji i dodatkowego napięcia.

Lęk u dzieci z ADHD – dlaczego pojawia się tak często?

Badania pokazują, że 25–50% dzieci z ADHD doświadcza przynajmniej jednego zaburzenia lękowego. Najczęściej są to:

lęk separacyjny – silny strach przed rozstaniem z rodzicami,
lęk społeczny – obawa przed oceną i odrzuceniem przez rówieśników,
uogólnione zaburzenie lękowe (GAD) – ciągłe martwienie się o wiele spraw jednocześnie.

Co ważne, objawy lęku mogą pojawić się bardzo wcześnie. Już u 33% dzieci w wieku 3–4 lat z ADHD stwierdzono także objawy lękowe. U tych maluchów symptomy ADHD były silniejsze – występowało więcej problemów z regulacją uwagi i impulsywnością.

Dlaczego lęk tak często towarzyszy ADHD?

Stałe poczucie bycia „innym” – dzieci z ADHD częściej słyszą krytykę, co podkopuje ich pewność siebie.
Trudności w relacjach rówieśniczych – odrzucenie czy konflikty mogą prowadzić do lęku społecznego.
Przeciążenie bodźcami – duża impulsywność i rozproszenie uwagi sprawiają, że codzienne sytuacje stają się źródłem stresu.
Niepowodzenia szkolne – presja związana z nauką i zadaniami często wywołuje napięcie i niepokój.

Rodzicielstwo dziecka neuroróżnorodnego to ogromne wyzwanie. Badania pokazują, że rodzice dzieci z ADHD i innymi trudnościami neurorozwojowymi często doświadczają podwyższonego poziomu stresu, lęku i obciążenia psychicznego.

Kilka ciekawostek z badań:

Terapia CBT dla lęku u dzieci z ADHD wiąże się jak wskazują badania (Sciberras i in. 2018) z poprawą dziecięcego i rodzicielskiego dobrostanu psychicznego.
Rodzice dzieci z ASD raportowali wyższy poziom ogólny lęku, silniejsze objawy OCD, wyższy poziom lęku o zdrowie niż rodzice dzieci z zaburzeniami lękowymi (Russel, Sofronoff, 2005).
Nieleczone objawy ADHD u rodziców są głównym źródłem rodzicielskiego stresu.
Problemy ze snem u dzieci oznaczają większe ryzyko zaburzeń psychicznych u rodziców.
Wyższe ryzyko depresji i zaburzeń lękowych u rodziców dzieci z ADHD
Niższy wskaźnik zadowolenia z życia rodzinnego, wyższy wskaźnik stygmatyzacji społecznej rodziców dzieci z ADHD.
ADHD matek zwiększa szanse na pozytywne rodzicielstwo wobec dzieci z ADHD (więcej ciepła, pozytywnych strategii).
Postrzeganie swojej sytuacji przez rodzica (jestem rodzicem dziecka z ADHD) jako zagrożenie lub stratę-wiąże się z obniżeniem satysfakcji z życia i jego gorszej jakości. Postrzeganie swojej sytuacji jako wyzwania prowadzi do większego poczucia sprawstwa i większego poczucia spełnienia.

Na koniec najważniejsze zasady wspierania dziecka neuroróżnorodnego mierzącego się z lękiem:

Bierz pod uwagę mocne i słabe strony dziecka. Stawiaj mu realistyczne oczekiwania. Ustalaj cele tak, by mogło osiągnąć sukces. Pamiętaj, że zachowania opozycyjne, prokrastynacja to może być maskowanie lęku.
Wspieraj dziecko w stawianiu czoła lękom poprzez ustalenie z dzieckiem stopniowej hierarchii kroków mierzenia się z sytuacjami lękotwórczymi. Pomagaj przejść przez każdy krok i nagradzaj starania.
Pamiętaj, że lęk i niepokój mogą nasilać nadpobudliwość. Buduj z dzieckiem strategie regulacji. Ćwicz techniki oddechowe i relaksacyjne.

Bądź modelem do naśladowania dla dziecka w stosowaniu strategii radzenia sobie z lękiem i obawami. Stosuj je tak, by dziecko to widziało i mogło się ich uczyć

autor: Anna Polek, psycholog, pedagog, terapeuta integracji sensorycznej, psychoterapeuta.